Domates salçalarında Uygurların köle emeği kullanıldığı ortaya çıktı

BBC, bazı İngiliz ve AB süpermarketlerinde satılan domates salçalarında, Doğu Türkistan’da yetiştirilen ve Uygur köle işçilerin topladığı domateslerin kullanıldığını ortaya çıkarttı.

BBC Dünya Servisi’nin yaptırdığı testlere göre, İngiltere ve Almanya’da çoğu süpermarket zincirinin kendi markalarıyla sattığı ürünlerde büyük ihtimalle Çin’de yetiştirilen domatesler kullanıldı.

Bu ürünlerin bazılarında İngiliz süpermarket zinciri Tesco’nun ürünündeki gibi “İtalyan Domates Salçası” gibi “İtalyan” ifadesi vardı. Bir başka büyük süpermarket zinciri Asda’nın ürününde ise, tanımda “İtalya’da yetiştirilmiş domates püresi” ifadesi yer alıyor. Waitrose süpermarket zincirinin ürününde de “İtalyan domates salçası” deniliyor.

Çin, dünya domates ihtiyacının üçte birini üretiyor. Doğu Türkistan da domates yetiştirilmesi için mükemmel bir iklime sahip. Çin domateslerinin çoğu bu bölgeden geliyor. Buradaki domates tarımı Uygurlar ve diğer azınlıkların zorla çalıştırılmasıyla bağlantılandırılıyor. Birleşmiş Milletler, Uygurlar ve diğer azınlıkları bir güvenlik riski olarak gören Çin’i işkence ve istismarla suçluyor.

Doğu Türkistan aynı zamanda, Çin’in 2017’den beri kitlesel tutuklamaların devam ettiği bölge. İnsan hakları kuruluşları bir milyondan fazla Uygur’un Çin’in “yeniden eğitim kampları” olarak tanımladığı yüzlerce hapishanede tutuklu kaldığını söylüyor.

BBC, son 16 yılda Doğu Türkistan’da domates tarlalarında zorla çalıştırılan ya da buna tanıklık eden 14 kişiyle konuştu.

Ahmed (gerçek adı değil) “Hapishane yetkilileri bize domateslerin ülke dışına ihraç edildiğini söyledi” diyor. Günlük 650 kiloyu bulabilen kotayı dolduramayan işçilerin sopalarla elektrik şoku verilmekle tehdit edildiğini de ekliyor.

2015’te seyahat belgelerindeki usülsüzlük gerekçe gösterilerek tutuklanan Uygur öğrenten Mamutjan da, kotayı dolduramadığı için dayak yediğini anlatıyor. “Karanlık bir hücrede tavandan sarkan zincirler vardı. Beni oraya asıp ‘Niye verilen işi bitirmiyorsun’ dediler. Kalçama ve kaburgalarıma çok vurdular. Hala yara izleri duruyor.“

Tanıkların ifadeleri tutarlılar ve gözetim merkezlerindeki işkence ve köle işçilikten bahseden 2022’deki BM raporundaki kanıtları hatırlatıyorlar.

BBC, dünya genelindeki nakliye verilerini inceleyerek, Sincan’da yetiştirilen domateslerin nasıl Avrupa’ya gönderildiğini tespit etti. Önce trenle Kazakistan, Azerbaycan ve Gürcistan’a sonra da buradan gemilerle İtalya’ya gönderiliyor.

Alıcı verilerinde bir şirketin ismi sık sık görülüyor. Bu şirket İtalya’daki büyük bir domates işleme şirketleri grubunun bir parçası Antonio Petti. Verilere göre Antonio Petti, Xinjiang Guannong ve bağlı şirketlerinden 2020-2023 arasında 36 milyon kilo domates satın aldı.

Petti Grubu, ürünlerini kendi adıyla satıyor ancak kendi markalarıyla ürün satan Avrupa genelindeki süpermarketlerin de tedarikçisi.

Soruşturmamızda, İngiltere, Almanya ve ABD’de satılan 64 farklı domates salçası test edildi. Testlerde Çin ve İtalya’dan alınan örnekler kıyaslandı. Ürünler arasında en üst düzey İtalyan markaları ve süpermarketlerin kendi markalarıyla sattıkları da vardı ve çoğu Petti tarafından üretilmişti.

BBC tarafından dünyaca ünlü menşei tespit şirketlerinden Source Certain’a 64 çeşit salçanın etiketlerindeki menşei iddialarının gerçek olup olmadığını test etmesini istendi.

Sonuçta, 17 üründe, açıklamalarında belirtilen menşeiden faklı olarak Çin’de yetiştirilmiş domatesler tespit edildi. Bunların 10’u da Petti tarafından üretilmişti. Petti’nin ürettiği 10 domates salçası, testin yapıldığı Nisan-Ağustos 2024 döneminde İngiltere’deki süpermarketlerde satılıyordu.

İngiliz süpermarket zinciri Tesco, tedariği askıya alırken Alman süpermarketler zinciri Rewe derhal ürünlerini raflardan çekti. Alman süpermarket devi Lidl, İtalyan Giaguaro şirketi tarafından üretilen Baresa Tomatenmark salçasında, tedarik sorunları nedeniyle “kısa bir süre” Çin domateslerinin kullanıldığını ve bu durumu araştırdıkların ısöyledi.

2021’de İtalyan polisi Petti grubunun fabrikalarına sahtecilik şüphesiyle baskın yapmıştı. İtalyan basınında şirketin Çin ve başka ülkelerden alınan domatesleri, İtalyan domatesi diye sattığı iddiaları yer almıştı.