“Orta Asya: Türk Dünyasının Kalbi ve Jeopolitik Rekabetin Sahnesi Türk Cumhuriyetlerinde Güç, Kimlik ve Gelecek” kitabından bir bölüm
Yazar: Mehmet Emin Hazret
1. “Hammadde Deposu” Stratejisi
Çin, Orta Asya’yı yalnızca stratejik bir enerji ve maden kaynağı olarak görmekte; bölge ülkelerinin sanayileşmesini sistematik olarak engellemektedir.
Çin’in Hammadde Erişim Haritası:
- Kazakistan : Petrol, doğal gaz, uranyum, bakır
- Türkmenistan: Doğalgaz
- Özbekistan :Altın, uranyum, bakır
- Kırgızistan :Altın
- Tacikistan : Su kaynakları, altın
2. Ekonomik Kontrol Mekanizmaları
a. Düşük Fiyat, Yüksek Bağımlılık
Çin, ham maddeleri düşük fiyatlarla alırken, bu ülkelerde işleme tesisi
kurulmasını desteklememektedir.
Kazakistan örneğinde olduğu gibi, rafinerisiz ham petrol doğrudan Çin’e taşınmaktadır.
b. Yerli Üretimi Baskılayan Ticaret Anlaşmaları
Çin ile yapılan uzun vadeli anlaşmalar, yerel üretimin gelişmesini engelleyecek biçimde yapılandırılmıştır.
c. Çin Mallarının Pazarı Ele Geçirmesi
Ucuz Çin ürünleri, Özbekistan ve Kırgızistan gibi ülkelerde yerli sanayiyi çökertmiş, işsizlik ve ekonomik bağımlılık derinleşmiştir.
d. Yatırımda Sektörel Tek Yönlülük
Çin yatırımları ağırlıklı olarak enerji, maden ve altyapıya yöneliktir; üretim ve teknoloji odaklı sektörler ihmal edilmektedir.
3. Çin’in Enerji ve Maden Projeleri: Altyapı ile Bağımlılığı Derinleştirmek
Kazakistan–Çin Petrol Hattı ve Orta Asya–Çin Doğal Gaz Hattı, Çin’in enerji güvenliğinde kritik rol oynamaktadır.
Tacikistan ve Kırgızistan üzerinden yeni hatlar, Batı’nın enerji erişimini sınırlamak amacı taşımaktadır.
Kazakistan’daki uranyum anlaşmaları ve Özbekistan’daki nadir toprak madenciliği, Çin’in teknoloji ve savunma sanayisi için büyük önem taşımaktadır.
4. Orta Asya İçin Sonuçlar: Ekonomik Bağımlılığın Derinleşmesi
Sorun Alanı
Sanayisizleşme : Çin’in politikaları yerli sanayinin gelişmesini engellemekte.
Tek yönlü ekonomi : Ekonomiler yalnızca hammaddeye dayalı hale gelmiş, çeşitlilik kaybolmuştur.
Artan bağımlılık : Altyapı ve lojistik yatırımları Çin’in kontrolünde.
Toplumsal tepki :Çin karşıtı duygular, işsizlik ve eşitsizlikle birlikte artmaktadır.
Sonuç
Çin, askeri ve ekonomik araçları ustaca kullanarak Orta Asya’da çok boyutlu bir hakimiyet kurmaktadır.
Sovyet sonrası oluşan boşluğu hızla dolduran Pekin, bir yandan eski üsleri modernize ederek askeri varlık kurmakta; diğer yandan enerji ve madencilik üzerinden ekonomik bağımlılığı derinleştirmektedir.
Türk cumhuriyetlerinin Sanayileşme ve bağımsızlık hayalleri, Çin’in bölgesel stratejileri altında baskı görmektedir.
Eğer Orta Asya Türk Cumhuriyetleri bu döngüyü kırmazsa, uzun vadede sadece ekonomik değil, siyasal egemenliklerini de riske atmış olacaklardır.
Çin’in Rüşvet ve Borç Tuzağı Yoluyla Ekonomik Bağımlılığı Derinleştirme Stratejisi
Rüşvet Temelli Nüfuz Politikası: Zayıf Yönetimlerden Yararlanmak
Çin, Orta Asya’daki ekonomik nüfuzunu yalnızca yatırım ve ticaret yoluyla değil, aynı zamanda rüşvet, yolsuzluk ve şeffaflıktan uzak anlaşmalarla da genişletmektedir.
Bölge ülkelerindeki yönetimlerin yolsuzluğa açıklığı, Çin’in çıkarlarını daha rahat ilerletmesine olanak tanımaktadır.
Yolsuzluk Endeksi ve Çin’in Avantajı
Transparency International’ın (uluslararası şeffaflık) 2024 verilerine göre, Orta Asya ülkeleri yolsuzluk algısı açısından dünyada en alt sıralarda yer almaktadır:
Yolsuzluk Sıralaması (180 ülke içinde)
- Türkmenistan 167. sırada
- Tacikistan 150. sırada
- Kırgızistan 144. sırada
- Özbekistan 126. sırada
- Kazakistan 101. sırada
Bu tablo, Çin’in bölgedeki projelerini şeffaflıktan uzak biçimde yürütmesine elverişli bir zemin oluşturmaktadır.
Rüşvet Yoluyla Genişleme Mekanizmaları
1. Yüksek Düzeyde Rüşvet: Çinli firmalar, milyar dolarlık altyapı projeleri
karşılığında politikacılara ve bürokratlara rüşvet vermektedir. Kırgızistan ve Kazakistan’da bu tür uygulamalara dair çeşitli belgeler basına yansımıştır.
2. Ayrıcalıklı Şirketler:
Çinli firmalar çoğu zaman ihalesiz ya da kapalı kapılar ardında imzalanan anlaşmalarla projelere dahil olmakta, yerel şirketler rekabet dışı bırakılmaktadır.
3. Medya Kontrolü ve İmaj Yönetimi
Çin, bölge ülkelerindeki medya organlarına finansal destek sağlayarak eleştirileri bastırmakta, kendi propagandasını yaygınlaştırmaktadır.
Tacikistan ve Özbekistan’da bu nedenle medyada otosansür artmaktadır.
Borç Tuzağı Diplomasisi: Finansal Bağımlılık Üzerinden Siyasi Nüfuz
Çin’in Orta Asya’da izlediği bir diğer stratejik yol, “borç tuzağı diplomasisi”dir. Devasa krediler yoluyla ekonomik bağımlılık oluşturulmakta; borç ödeyemeyen ülkelerden siyasi ve stratejik tavizler alınmaktadır.
Borç Tuzağının Kullanım Biçimleri:
Stratejik Varlıkların Devri: Tacikistan, borçlarını ödeyemediği için Çin’e 1.158 km² toprak devretmek zorunda kalmıştır.
Doğal Kaynakla Ödeme: Kırgızistan ve Türkmenistan’da borçlar, doğrudan enerji kaynakları veya madenlerle ödenmektedir.
Çin Şirketlerine Ayrıcalık: Altyapı projelerinde Çinli şirketlere öncelik tanınmakta; Kazakistan’da projelerin %70’i Çin şirketlerine verilmiştir.
Siyasi Baskıya Açıklık: Aşırı borçlanmış ülkeler, Çin’in bölgesel politikalarına sessiz kalmakta; Uygur meselesi bu sessizliğin en çarpıcı örneğidir.
Etkileri: Ekonomik Bağımlılık ve Siyasi Kırılganlık
- Ekonomik Egemenliğin Zayıflaması
Çin kredilerine aşırı bağımlılık, bölge ülkelerinin bağımsız ekonomi politikaları
üretmesini engellemektedir. Yerel sanayi, Çin’in baskın ekonomik varlığı nedeniyle gelişememekte, ülkeler “hammadde ihracatçısı” rolüne sıkışmaktadır.
- Stratejik Kontrol Kaybı
Borç karşılığı toprak, enerji santralleri ve madenler gibi stratejik varlıkların Çin’in eline geçmesi, uzun vadeli egemenlik kayıplarına neden olmaktadır.
- Toplumsal Tepki ve Çin Karşıtlığı
Kazakistan ve Kırgızistan’da sık sık düzenlenen protestolar, Çin yatırımlarının toplumda
ciddi bir rahatsızlık yarattığını göstermektedir. Ekonomik eşitsizlik ve dışa bağımlılık, Çin karşıtı toplumsal hareketleri tetiklemektedir.
- Siyasi Taviz Zorunluluğu
Çin’e borçlu olan rejimler, Çin’in dış politikasına uyum göstermektedir. Uygur Türklerine yönelik insan hakları ihlallerine karşı Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan’dan resmi tepki gelmemesi, bu siyasi bağımlılığın çarpıcı örneklerindendir.
Ekonomik Yardım Maskesi Altında Yapısal Bağımlılık
Çin’in Orta Asya’daki ekonomik stratejisi, yalnızca altyapı yatırımları ya da ticari ortaklıklar yoluyla değil; rüşvet, borçlandırma ve stratejik dayatmalar yoluyla da şekillenmektedir.
Bu süreçte:
- Ekonomik bağımsızlık zayıflamakta,
- Egemenlik alanları aşınmakta,
- Toplumsal tepki yükselmekte,
- Siyasi karar alma süreçleri dış baskılarla şekillenmektedir.
Eğer bu eğilim tersine çevrilmezse, Orta Asya’nın Çin’e bağımlılığı yalnızca ekonomik değil, aynı zamanda siyasi ve stratejik bir boyut kazanacaktır.
Çin’in Orta Asya Ülkelerine Verdiği Borçlar (2024 Verileri)
| Country | Total Chinese Debt | Share of External Debt (%) |
| Tacikistan | 3.2 milyar dolar | 50% |
| Kırgızistan | 4.2 milyar dolar | 40% |
| Özbekistan | 4.5 milyar dolar | 30% |
| Kazakistan | 13 milyar dolar | 20% |
Bir sonraki bölümde, Çin’in Orta Asya Türk cumhuriyetlerindeki casusluk faaliyetleri anlatılacak.
İlk yorum yapan siz olun